آشنایی با روش شناسی فقه الاداره (روش اجتهادی مساله محور)

گزیده ای از مباحث استاد قوامی:

بحث در روش شناسی فقه الاداره بسیار مفصل است که ما به طور مختصر وارد آن شده و علاقمندان می توانند در جلد اول کتاب فقه الاداره مفصلا با این بحث آشنا گردند:

مقدمه:

فصل مهّم روش­ شناسی فقه­ الاداره در چهار بخش تنظیم شده است.

ابتدا با روش اجتهادی مسأله محور به ­عنوان روش انتخابی این تحقیق آشنا می شویم، سپس نحوة اعمال این روش در مباحث علم مدیریت به بحث گذاشته خواهد شد. بعد از این مرحله امکان نظریه­پردازی و نظام­سازی مباحث مدیریت از دیدگاه فقه اسلام مورد بررسی قرار می­گیرد و در نهایت با کمک روش­شناسان، «روش اجتهادی» از حیث اثربخشی و کارآئی مورد ارزیابی واقع خواهد شد

بخش اوّل: اجتهاد روش انتخابی فقه­الاداره

روش انتخابی فقه­الاداره روش اجتهادی است که روشی مسأله محور است و از مزایای دیگر روش­های پژوهشی هم بهره­مند است.

بخش دوم: اعمال روش اجتهادی در مباحث مدیریت

مدیریت عبارت است از « فرآیند به کارگیری موثر منابع مادی و انسانی با استفاده از برنامه­ریزی و سازمان­دهی و هدایت و کنترل در جهت حصول اهداف سازمان».

و در یک نگاه دقیق «مدیریت» یا «اداره» یک فعل سازمانی است و فعل سازمانی از مصادیق فعل مکلّف است که موضوع علم فقه است. پس همان طور که با روش اجتهادی می­توان حکم فعل مکلف را استنباط کرد، می توان احکام فعل سازمانی را نیز با روش اجتهادی استنباط کرد.

به ­عبارت دیگر تمامی عملیات مدیریت، مصادیقی از فعل سازمانی و فعل سازمانی مصداقی از فعل مکلّف است و بر اساس تقسیم افعال به جوانحی و جوارحی، فعل سازمانی هم به دو قسم جوارحی و جوانحی تقسیم می­شود.

بخش سوم: نظریه­پردازی و نظام سازی با روش اجتهادی

روشن شد فقه از چنان ظرفیتی برخوردار است که می تواند با روش اجتهادی به کلیه سؤالات پاسخ دهد و حکم شرع را در موضوعات گوناگون مدیریتی و غیر مدیریتی کشف نماید. در حقیقت هر سؤال، پاسخ مناسب خود را از دستگاه پر توان و فعّال و وسیع فقه خواهد ­یافت. حال این سوال مطرح است که آیا  با روش اجتهادی  می­توان به نظریه­ پردازی یا نظام سازی پرداخت، یا خیر؟

الف- نظریه­پردازی[۱]

نظریه عبارت است از یک اندیشه و طرز فکر نظام­مند، روش­مند و هدفمند و چند وجهی و چند لایه­ای که مرکّب از نظرات و آراء و احکام گوناگون است. به عبارت دیگر هر نظریه­ای برگرفته از مبانی بینشی و ارزشی و روشی خاص است وکه بیانگر یک مدل فکری دارای انسجام از یک مقوله ویژه است.

به­ عنوان مثال نظریه رشد که استاد مطهّری در باب مدیریت ارائه می­دهد [۲] مبتنی بر یک سری مبانی معرفتی و ارزشی و تفسیری خاص است که از اطّلاعات گوناگونی به انسجام ­رسیده است. همچنین است نظریه ولایت فقیه که امام راحل آن را بیان کرده اند که یک مدل نظری جامع و چند جانبه، مبتنی بر بینش­ها و ارزش­های اسلامی است.

فرایند نظریه­پردازی را می­توان مبتنی بر معارف سه وجهی و یا سه بعدی تحلیل کرد، به­گونه­ای که یک پردازشگر نظریه بر پایه همین سه محور، نظریه خود را سامان می­دهد .

این سه محور از این قرار ند:

الف- معارف بینشی :

مراد از معارف بینشی نگاه انسان است به هستی، خلقت، نبوت، امامت و به عبارتی روشن­تر مجموعه هستی­شناسی، خداشناسی، رهبرشناسی، معادشناسی و امثال آن است و به اصطلاح مراد از آن، بینش یا جهان­بینی است.

ب- معارف ارزشی:

مراد از معارف ارزشی، شناخت فضائل و رذائل و صفات خوب و بد و پسندیده و ناپسند است.

ج- معارف روشی یا عملی:

مراد از معارف عملی و روشی، شناخت رفتار و اعمال گوناگون انسان ها و شناخت احکام آن ها است یعنی همان علوم رفتاری و شناخت رفتارهای صحیح از ناصحیح و متعادل از غیرمتعادل است که از نظر شرع مقدس مورد شناسایی قرار می­گیرد.

بخش چهارم: ارزیابی[۳] و ارزش­گذاری روش اجتهادی فقه الاداره

سنجش «بهره­وری»[۴]

همچنان که گذشت، روش اجتهادی مسأله محور است و مسأله اصلی و کلّی در آن، این است که فعل سازمانی مدیران و متعلقات آن (شیء یا انسان) چه حکمی دارد؟ و سؤالات فرعی در آن به تعداد حوادث واقعه مدیریتی فراوان و فراگیر خواهد بود. حال روش اجتهادی از دو منظر قابل ارزیابی  و بررسی است:

۱- کارآئی[۵]

۲- اثر بخشی[۶]

موضوع کارآئی به شیوه­ها و روش­های اجرائی تحقیق بر می­گردد و اثر بخشی با ارزش کار و نتیجه تحقیق ارتباط دارد. این مفهوم را مسامحتاً می­توان چنین ترجمه کرد «چگونه باید تحقیق کرد‌«، «چه چیزی را باید تحقیق کرد».

۱- ارزیابی کارآئی فقه الاداره

از آن جا که کارآئی فقه الاداره با روش مسأله محور سنجیده می­شود، ناچاریم  با این روش بیشتر آشنا شویم.

روش مسأله محور

در کلام یکی از روش­شناسان ایرانی که روش «مسأله محور» را در مقایسه با «روش موضوع محور» برتری می­دهد این گونه آمده است:

«تتبع موضوع محور فعالیتی است که با موضوع آغاز می­شود و آن گاه هرگونه بحثی پیرامون موضوع غالباً بدون ترتیب منطقی به میان می­آید؛ مقدمات دور و نزدیک، مبادی تصوری و تصدیقی، بحث از ابعاد و اضلاع مختلف، موضوع، تقسیم­بندی­ها و مباحث مصداقی، حواشی گوناگون و …

اما تحقیق مسأله محور ماجرای کاملاً متفاوتی دارد. این گونه تحقیق فرآیندی است که از مواجهه محقق با مشکل عملی و یا نظری آغاز می­شود. محقق در گام دوّم، مشکل را به مسأله تبدیل می­کند و پس از تشخیص دقیق مسأله و صورت­بندی منطقی آن، فرضیه خود را در حل مسأله حدس می­زند و در گام دیگر به ارزیابی و آزمون فرضیه می­پردازد، تا به نظریه­ای قابل ارائه دست یابد»[۷].

---

[۱] – Theorization

[2] – استاد مطهری، مجموعه آثار، صدرا، تهران، چاپ دوازدهم، ۱۳۸۶، ج۳، ص۳۱۲٫

[۳] – Audit & Valuation & Assessment & Appyaisal

[4] -  Productivity

[5] – Efficiency

[6] –  Effectiveness

[7] -  قراملکی احد، روش شناسی مطالعات دینی، نشر دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، چاپ اول، ۱۳۸۵، ص۱۲۹٫